अंतिम अद्यतनित तारीख: 19 ऑगस्ट 2024

भारतातून वार्षिक बासमती तांदूळ निर्यातीत पंजाबचा वाटा ३५-४०% आहे (~४ दशलक्ष टन किमतीचे ३६,००० कोटी)

प्रभाव: 2024 हंगाम

-- पंजाबमध्ये गेल्या 2 वर्षात बासमतीखालील क्षेत्रामध्ये ~35.5% वाढ होऊन ते 6.71 लाख हेक्टर झाले आहे ^[1]

प्रभाव: 2023 हंगाम

-- पंजाबमध्ये बासमतीखालील क्षेत्रामध्ये ~21% वाढ होऊन ते ~6 लाख हेक्टर झाले ^[2]
-- राज्यभरातील सरासरी खरेदी किंमत 2022 पेक्षा 1000 रुपये जास्त आहे
-- 10 कीटकनाशकांच्या वापरावर बंदी, जागतिक अन्न सुरक्षा नियमांनुसार किमान अवशेष मर्यादा सुनिश्चित केली म्हणजे निर्यात गुणवत्ता ==> जास्त मागणी

किमान निर्यात किंमत वाढवून केंद्र सरकार फसवणुकीचा खेळ खेळत आहे ^[३]
-- 2023 मध्ये ते $1,200/टन वर सेट केले गेले आणि विरोधानंतर $950/टन पर्यंत कमी झाले
-- म्हणजे पंजाबचे निर्यातदार मध्यपूर्वेतील त्यांचा ग्राहक आधार पाकिस्तानला गमावून बसतात जे कमी $750/टन ऑफर करत आहेत

¶ बासमती संवर्धनासाठी सरकारी उपक्रम

बासमती तांदळाच्या पीक विविधतेला चालना देण्यासाठी आणि भुसभुशीत होण्याचा परिणाम कमी करण्यासाठी, सरकारने अनेक पावले उचलली:

1. बासमतीकडे शेतकऱ्यांचा हातखंडा

• पीक विविधीकरणासाठी शेतकरी मित्रांना कामावर घेतले

2. चांगल्या बाजारभावाची खात्री करणे ^[४]

• पीक विविधीकरणासाठी 2023-24 च्या अर्थसंकल्पात 1000 कोटी निधी , विशेषत : बासमती खरेदीसाठी चांगला बाजारभाव सुनिश्चित करण्यासाठी सरकारी हस्तक्षेपासाठी

3. निर्यातीची क्षमता वाढवणे ^[५]

• चांगल्या प्रतीचा बासमती तांदूळ तयार करण्यासाठी पंजाब सरकारने 10 कीटकनाशकांवर बंदी घातली आहे
• या रासायनिक संयुगांच्या अनुज्ञेय मर्यादेपलीकडे आढळून आल्याने आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत आमची बासमती नाकारली जाऊ नये म्हणून
• शेतकरी प्रशिक्षण शिबिरे आणि सोशल मीडियाच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना या बंदी असलेल्या कीटकनाशकांचा वापर करू नका, असे सांगण्यात येत आहे
• कीटकनाशक विक्रेत्यांच्या गटालाही कृषी विभागाकडून बासमतीवर त्याचा वापर न करण्याची माहिती देण्यात येत आहे.

४. बासमतीसाठी सेंद्रिय शेती ^[६]

• अमृतसरच्या चोगवान ब्लॉकमध्ये अवशेषमुक्त बासमतीची लागवड करण्याचा पायलट प्रोजेक्ट
• चोगव्हाण क्षेत्र रावी नदीच्या खोऱ्यात येते आणि अत्यंत सुगंधी लांब धान्य बासमती तांदळाचे पालनपोषण करण्यासाठी अनुकूल हवामान आहे ज्यामुळे ते निर्यात दर्जेदार उत्पादन करतात
• कृषी विभागाने घरोघरी जाऊन केलेल्या सर्वेक्षणानंतर ३,६९१ शेतकऱ्यांची निवड करण्यात आली आहे.

¶ प्रभाव ^{[७] [२:१]}

• पंजाबचे एकूण भातशेतीचे क्षेत्र ३०-३२ लाख हेक्टर आहे (बासमती आणि गैर-बासमती दोन्ही)

¶ इतर पीक विविधीकरण उपक्रम

• आप पंजाब सरकारचे पीक विविधीकरण आणि आधुनिकीकरणाचे प्रयत्न

¶ ¶ गैर-बासमती वि बासमती ^[८]

अर्थशास्त्र ^[८:१]

• बासमती वाणांचे सरासरी उत्पादन 20 ते 25 क्विंटल प्रति एकर आहे - जे गैर-बासमती धानाच्या तुलनेत प्रति एकर 8-10 क्विंटल कमी आहे.
• धानाचा एमएसपी निश्चित आहे, 2022-23 साठी 2,060 रुपये प्रति क्विंटल होता
• 2023 मध्ये, बासमतीचे भाव 3,500 ते 5,500 रुपये प्रति क्विंटल दरम्यान राहिले ^[9]
• काही वर्षांत बासमतीचा सरासरी दर 2,500 ते 3,500 रुपये प्रति क्विंटल राहिला, जो उत्साहवर्धक नव्हता.

-- भाताच्या एमएसपीनुसार उत्पादनावर अवलंबून भात 57,680 ते 74,160 रुपये प्रति एकर विकला जाऊ शकतो.
-- योग्य बाजारभावात कमी उत्पादन असूनही बासमती 64,000 ते 1 लाख रुपये प्रति एकर विकली जाऊ शकते

सर्व घटक सुगंधी बासमती तांदूळ पिकाला अनुकूल आहेत परंतु बाजारभावातील चढउतार आणि एमएसपी नसणे हे शेतकऱ्यांनी मोठ्या प्रमाणात अवलंबण्यात मोठा अडथळा आहे.

संदर्भ :

---

1. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=189743 ↩︎ ↩︎ ↩︎

2. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/basmati-sells-for-record-5-005-qtl-in-bathinda-552193 ↩︎ ↩︎

3. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/112436112.cms ↩︎

4. https://news.abplive.com/business/budget/punjab-budget-rs-1-000-cr-for-crop-diversification-bhagwant-mann-led-aap-govt-to-come-out-with- नवीन-कृषी-धोरण-तपशील-१५८७३८४ ↩︎

5. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=169006 ↩︎

6. https://www.hindustantimes.com/cities/chandigarh-news/pilot-project-to-cultivate-residue-free-basmati-in-amritsar-minister-101694977132145.html ↩︎

7. https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/agriculture/punjab-targets-to-bring-20-pc-more-area-under-basmati/articleshow/101432079.cms?from=mdr ↩︎

8. https://indianexpress.com/article/explained/the-case-for-basmati-as-a-paddy-replacement-in-punjab-despite-no-msp-and-lower-yield-8383858/ ↩︎ ↩︎

9. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/eyeing-good-returns-farmers-of-muktsar-bet-big-on-basmati/ ↩︎