बासमती पिकाला प्रोत्साहन आणि पंजाब सरकारचे यश

शेवटचे अपडेट: 28 डिसेंबर 2024

भारतातून वार्षिक बासमती तांदूळ निर्यातीत पंजाबचा वाटा ३५-४०% आहे (~४ दशलक्ष टन किमतीचे ३६,००० कोटी)

प्रभाव: 2024 हंगाम

-- पंजाबमध्ये गेल्या 2 वर्षांत बासमतीखालील क्षेत्रामध्ये ~ 35.5% वाढ होऊन 6.80 लाख हेक्टर झाली आहे [1]

प्रभाव: 2023 हंगाम

-- पंजाबमध्ये बासमतीखालील क्षेत्रामध्ये ~ 21% वाढ होऊन ~ 6 लाख हेक्टर [2]
-- राज्यभरात सरासरी खरेदी किंमत ~1000 रुपये 2022 पेक्षा जास्त आहे
-- 10 कीटकनाशकांच्या वापरावर बंदी, जागतिक अन्न सुरक्षा नियमांनुसार किमान अवशेष मर्यादा सुनिश्चित केली म्हणजे निर्यात गुणवत्ता ==> जास्त मागणी

किमान निर्यात किंमत मर्यादा निश्चित करून केंद्र सरकार फसवणुकीचा खेळ करत आहे [३]
-- ते 27 ऑगस्ट 2023 रोजी $1,200/टन वर सेट केले गेले आणि विरोधानंतर $950/टन पर्यंत कमी झाले
-- म्हणजे पंजाबचे निर्यातदार मध्यपूर्वेतील त्यांचा ग्राहक आधार पाकिस्तानला गमावत आहेत जे कमी $750/टन ऑफर करत आहेत
-- ते सप्टेंबर 2024 मध्ये काढण्यात आले [4]

बासमती संवर्धनासाठी सरकारी उपक्रम

बासमती तांदळाच्या पीक विविधतेला चालना देण्यासाठी आणि भुसभुशीत होण्याचा परिणाम कमी करण्यासाठी, सरकारने अनेक पावले उचलली:

1. बासमतीकडे शेतकऱ्यांचा हात

2. निर्यातीची क्षमता वाढवणे [५]

a गंभीर कीटकनाशकांच्या निर्यातीवर बंदी

  • चांगल्या प्रतीचा बासमती तांदूळ तयार करण्यासाठी पंजाब सरकारने 10 कीटकनाशकांवर बंदी घातली आहे
  • या रासायनिक संयुगांच्या अनुज्ञेय मर्यादेपलीकडे आढळून आल्याने आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत आमची बासमती नाकारली जाऊ नये म्हणून
  • शेतकरी प्रशिक्षण शिबिरे आणि सोशल मीडियाच्या माध्यमातून शेतकऱ्यांना या बंदी असलेल्या कीटकनाशकांचा वापर करू नका, असे सांगण्यात येत आहे
  • कीटकनाशक विक्रेत्यांच्या गटालाही कृषी विभागाकडून बासमतीवर त्याचा वापर न करण्याची माहिती देण्यात येत आहे.

b बासमतीसाठी सेंद्रिय शेती [६]

  • अमृतसरच्या चोगवान ब्लॉकमध्ये अवशेषमुक्त बासमतीची लागवड करण्याचा पायलट प्रोजेक्ट
  • चोगव्हाण क्षेत्र रावी नदीच्या खोऱ्यात येते आणि अत्यंत सुगंधी लांब धान्य बासमती तांदळाचे पालनपोषण करण्यासाठी अनुकूल हवामान आहे ज्यामुळे ते निर्यात दर्जेदार उत्पादन करतात
  • कृषी विभागाने घरोघरी जाऊन केलेल्या सर्वेक्षणानंतर ३,६९१ शेतकऱ्यांची निवड करण्यात आली आहे.

3. बासमती विस्तार-संशोधन केंद्र [१:१]

  • पंजाबच्या बासमती निर्यातीला चालना देण्यासाठी बासमती विस्तार-संशोधन केंद्र आणि अवशेष चाचणी प्रयोगशाळा स्थापन करण्यात येत आहे.
  • हे कृषी आणि प्रक्रिया केलेले अन्न उत्पादने निर्यात विकास प्राधिकरण (APEDA) च्या समन्वयाने केले जाते.

प्रभाव

  • पंजाबचे एकूण भातशेतीचे क्षेत्र ३०-३२ लाख हेक्टर आहे (बासमती आणि गैर-बासमती दोन्ही) [७]
वर्ष बासमती क्षेत्र
2024-25 ६.८० लाख हेक्टर [१:२]
2023-24 ५.९६ लाख हेक्टर [१:३]
२०२२-२३ [७:१] 4.94 लाख हेक्टर
२०२१-२२ [७:२] 4.85 लाख हेक्टर

इतर पीक विविधीकरण उपक्रम

गैर-बासमती वि बासमती [८]

बासमती नसलेले भात बासमती भात
एमएसपी दिले होय नाही
पीक उत्पन्न अधिक कमी
पाण्याची गरज प्रचंड (4,000 लिटर प्रति किलो) कमी (बहुतेक पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून)
निर्यात संभाव्य काहीही नाही प्रचंड
ठेचा अधिक कमी
गुरांचा चारा म्हणून भुसभुशीत * नाही होय

अर्थशास्त्र [८:१]

  • बासमती वाणांचे सरासरी उत्पादन 20 ते 25 क्विंटल प्रति एकर आहे - जे गैर-बासमती धानाच्या तुलनेत प्रति एकर 8-10 क्विंटल कमी आहे.
  • धानाचा एमएसपी निश्चित आहे, 2022-23 साठी 2,060 रुपये प्रति क्विंटल होता
  • 2023 मध्ये, बासमतीचे भाव 3,500 ते 5,500 रुपये प्रति क्विंटल दरम्यान राहिले [9]
  • काही वर्षांत बासमतीचा सरासरी दर 2,500 ते 3,500 रुपये प्रति क्विंटल राहिला जो उत्साहवर्धक नव्हता.

-- भाताच्या एमएसपीनुसार उत्पादनावर अवलंबून भात 57,680 ते 74,160 रुपये प्रति एकर विकला जाऊ शकतो.
-- योग्य बाजारभावात कमी उत्पादन असूनही बासमती 64,000 ते 1 लाख रुपये प्रति एकर विकली जाऊ शकते

सर्व घटक सुगंधी बासमती तांदूळ पिकाला अनुकूल आहेत परंतु बाजारभावातील चढउतार आणि एमएसपी नसणे हे शेतकऱ्यांनी मोठ्या प्रमाणात अवलंबण्यात मोठा अडथळा आहे.

संदर्भ :

  1. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=196857 ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  2. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/basmati-sells-for-record-5-005-qtl-in-bathinda-552193 ↩︎

  3. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/112436112.cms ↩︎

  4. https://www.cnbctv18.com/india/india-removes-basmati-rice-minimum-export-price-extends-duty-free-yellow-pea-imports-19476089.htm ↩︎

  5. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=169006 ↩︎

  6. https://www.hindustantimes.com/cities/chandigarh-news/pilot-project-to-cultivate-residue-free-basmati-in-amritsar-minister-101694977132145.html ↩︎

  7. https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/agriculture/punjab-targets-to-bring-20-pc-more-area-under-basmati/articleshow/101432079.cms ↩︎ ↩︎ ↩︎

  8. https://indianexpress.com/article/explained/the-case-for-basmati-as-a-paddy-replacement-in-punjab-despite-no-msp-and-lower-yield-8383858/ ↩︎ ↩︎

  9. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/eyeing-good-returns-farmers-of-muktsar-bet-big-on-basmati/ ↩︎