" अमेरिकेला आपल्या शहरांमध्ये मोहल्ला दवाखाने बांधण्याची वेळ आली असेल " -- मार्च 2016, द वॉशिंग्टन पोस्ट [1]
"स्थानिक मोहल्ला क्लिनिकचे नेटवर्क जे आरोग्य सेवेपासून वंचित असलेल्या लोकसंख्येला यशस्वीरित्या सेवा देत आहेत." -- 'द लॅन्सेट' ने डिसेंबर 2016 मध्ये एक संशोधन लेख प्रकाशित केला [२]
* द लॅन्सेट हे जगातील सर्वाधिक प्रभाव असलेले शैक्षणिक जर्नल आहे आणि सर्वात जुने आहे
'मोहल्ला क्लिनिक्स किंवा आम आदमी क्लिनिक्स' च्या उत्क्रांतीबद्दल तपशीलवार लेख: AAP Wiki: Aam Aadmi Clinics Evolution
संयुक्त राष्ट्रांचे माजी सरचिटणीस बान की-मून यांनी क्लिनिकला भेट दिली आणि उपक्रमाचे कौतुक केले [३]
“मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल यांच्याकडे प्राथमिक आरोग्य सेवा गरीब आणि असुरक्षित लोकांना उपलब्ध आहे याची खात्री करण्यासाठी उत्कृष्ट दृष्टी आहे. सरकार आणि राजकारण्यांनी लोकांसाठी काय केले पाहिजे याचे उदाहरण म्हणजे मोहल्ला क्लिनिक आणि पॉलीक्लिनिक्स. मी मुख्यमंत्री आणि आरोग्यमंत्र्यांचे मनापासून कौतुक करतो… मी अनेक ठिकाणी फिरलो आहे. मी आज जे पाहिलं आहे, ते दवाखाने खूप पद्धतशीर, सुव्यवस्थित आणि व्यवस्थित आहेत. मी खूप प्रभावित आहे…”
यूएनचे माजी सरचिटणीस कोफी अन्नान यांनी मोहल्ला क्लिनिकद्वारे मोफत प्राथमिक आरोग्य सेवा पुरवल्याबद्दल दिल्ली सरकारचे [४] कौतुक केले - हा उपक्रम WHO च्या "युनिव्हर्सल हेल्थ कव्हरेज (UHC) ध्येयाशी सुसंगत आहे"
नोबेल पारितोषिक विजेते डॉ. अमर्त्य सेन यांनीही क्लिनिकच्या [५] कल्पनेचे स्वागत केले होते आणि मॉडेलबद्दल आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून त्याच्या विस्कळीत अंमलबजावणीबद्दल जिज्ञासू राहिले होते. आरोग्य सेवांमध्ये सुधारणा करण्याच्या दिल्ली सरकारच्या तत्परतेचे त्यांनी कौतुक केले
ग्रो हार्लेम ब्रुंडलँड, जागतिक आरोग्य संघटनेचे माजी महासंचालक आणि नॉर्वेचे माजी पंतप्रधान डॉ. [६]
"मोहल्ला क्लिनिक्सची संख्या ही मोफत सार्वत्रिक आरोग्य सेवेची प्रचंड अपूर्ण गरज दर्शवते. दिल्लीत सुरू असलेल्या आरोग्य सेवा सुधारणा मला एक उत्कृष्ट धोरण मानतात,"
ख्रिस गेल, आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटपटू [७]
“श्री भगवंत मान (पंजाबचे मुख्यमंत्री) यांनी काय केले आहे; त्याने सुमारे 500 क्लिनिक्स (पंजाबचे आम आदमी क्लिनिक) उघडून काहीतरी विलक्षण केले आहे. तर, ते देखील काहीतरी विलक्षण आहे. या गोष्टी जगभर पसरवण्यासाठी आम्हाला त्यांच्यासारख्या चांगल्या मनाच्या लोकांची गरज आहे.”
स्टॅनफोर्ड सोशल इनोव्हेशन रिव्ह्यू, मोहल्लामध्ये आरोग्य सेवा [८]
"बहुतेक अंदाजानुसार, आरोग्य विमा पॉलिसी भारताच्या 1.2 अब्ज लोकसंख्येच्या 10 टक्क्यांपेक्षा कमी कव्हर करतात आणि राष्ट्रीय सरकार बहुतेक अंतर भरण्यात अयशस्वी ठरले आहे. आरोग्य सेवेवर सार्वजनिक खर्च हा भारताच्या GDP च्या फक्त 1 टक्के आहे. जगातील सर्वात कमी दर, दिल्लीच्या स्थानिक सरकारच्या महत्त्वाकांक्षी योजनेचा उद्देश शहराच्या गरीबांना अतिपरिचित दवाखान्यांद्वारे आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देणे आहे.
ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीचे आरोग्य धोरण आणि नियोजन, दिल्ली, भारतातील इतर सार्वजनिक आणि खाजगी सुविधांच्या तुलनेत आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकद्वारे वितरित बाह्यरुग्ण देखभालीच्या खर्चाची तुलना. [९]
"दिल्लीतील एका खाजगी दवाखान्यातील प्रति भेटीचा खर्च ₹1146 इतका होता, जो इतर कोणत्याही सरकारी शहरी प्राथमिक आरोग्य केंद्राच्या ₹325 पेक्षा 3-पट जास्त होता आणि आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकच्या पेक्षा 8-पट जास्त होता - ₹143 . ₹ 92,80,000/$130 000 या सरकारी शहरी प्राथमिक आरोग्य केंद्राची वार्षिक आर्थिक किंमत आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकमध्ये (₹24,74,000/$35 000) आहे आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकमध्ये कमी."
"प्रतिबंध आणि संवर्धनासाठी विस्तारित सेवा, वाढीव पायाभूत सुविधा आणि गेट-कीपिंग यंत्रणा असलेल्या सार्वजनिक प्राथमिक काळजी सुविधांमध्ये अशी उच्च गुंतवणूक प्राथमिक काळजीच्या वितरणास बळकट करू शकते आणि कमी खर्चात सार्वत्रिक आरोग्य सेवेला प्रोत्साहन देऊ शकते."
सामाजिक विज्ञान आणि आरोग्य शोधा, कमी संसाधन सेटिंग्जसाठी प्राथमिक आरोग्यसेवा मजबूत करणे: मोहल्ला क्लिनिकमधून शिकणे. लेखक: मोहम्मद हसीन अख्तर, जनकराजन रामकुमार - दोघेही आयआयटी, कानपूरचे. [१०]
"दिल्लीमध्ये, मोहल्ला क्लिनिकची सुविचारित रचना त्यांना पारंपारिक आरोग्य सुविधांपासून वेगळे करते"
"मोहल्ला क्लिनिकचा दृष्टीकोन केवळ दिल्लीलाच नाही तर संपूर्ण देशाला लागू होतो, कारण या समस्या बहुतेक भारतीय राज्यांना त्यांच्या आरोग्य प्रणालींबाबत भेडसावतात. या क्लिनिकमध्ये रुग्णांना वैद्यकीय उपचार मिळू शकतात कारण त्या कायमस्वरूपी आरोग्य सेवा संस्था आहेत. समाजातील लोक जर त्यांना उदयोन्मुख आणि पुन्हा उदयास येणारे गैर-संसर्गजन्य रोग आणि जोखीम घटक (उदा., मधुमेह, उच्च रक्तदाब, विविध कर्करोग आणि नेत्ररोगविषयक समस्या) प्रतिबंधात्मक आणि प्रोत्साहन आरोग्य सेवा मिळाल्यास त्यांना लवकरच वैद्यकीय उपचार प्राप्त करण्यासाठी समुपदेशन आणि वाहतूक करणे आवश्यक आहे."
"दिल्लीमध्ये 2016 च्या सप्टेंबर आणि ऑक्टोबरमध्ये डेंग्यू आणि चिकुनगुनियाचा उद्रेक झाला, जिथे आरोग्य सुविधा रूग्णांनी ओलांडल्या होत्या, मोहल्ला क्लिनिक हे वैद्यकीय उपचार घेणाऱ्या रुग्णांसाठी आणि डेंग्यू लॅब चाचणीसाठी एक महत्त्वाचे प्रवेशद्वार बनले. लक्षणे असलेल्या सर्व रूग्णांची तपासणी करण्यात आली. मोहल्ला क्लिनिक, परिणाम बहुतेक प्रकरणांमध्ये लवकर ओळख आणि उपचार दर्शवितात."
इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ कम्युनिटी मेडिसिन अँड पब्लिक हेल्थ, दिल्लीतील झोपडपट्टीतील रहिवाशांनी मोहल्ला क्लिनिकमध्ये प्रदान केलेल्या आरोग्य सेवांची उपलब्धता आणि प्रवेशयोग्यता यावर एक अभ्यास. [११]
"मोहल्ला क्लिनिकबद्दल जागरुकता: अभ्यासादरम्यान, असे आढळून आले की सर्व झोपडपट्टी रहिवासी मोहल्ला क्लिनिकच्या अस्तित्वाविषयी जागरूक होते. उपयोगाची पद्धत: बहुतेक कुटुंबांनी (63.1%) गेल्या सात दिवसांत आरोग्य सेवा मिळविण्यासाठी मोहल्ला क्लिनिकला भेट दिली. मुलाखत घेतल्यानंतर 35.1% प्रतिसादकर्त्यांनी मुलाखत दिल्यानंतर 7-14 दिवसांच्या आत मोहल्ला क्लिनिकला भेट दिली होती आणि उर्वरित सेवा मिळविण्याची सरासरी वेळ 0-30 मिनिटे (75.1%), 31-60 मिनिटे (9.8%) होती. "
"मातृ आरोग्य सेवा: मोहल्ला क्लिनिक महिलांसाठी ANC आणि PNC काळजीच्या रूपात प्रतिबंधात्मक सेवा देखील प्रदान करतात. बहुतेक रुग्णांना सल्लामसलत (97.9%), तपासणी (98.9%), औषधे (98.9%) आणि वाहतुकीवर कोणताही खर्च सहन करावा लागत नाही. (99.5%)."
"मोहल्ला क्लिनिक्सने समुदायातील सदस्यांसाठी मूलभूत सेवांसाठी उपचार घेण्यासाठी नवीन दरवाजे उघडले आहेत ज्यासाठी सुरुवातीला त्यांना दूरवरच्या आरोग्य सुविधांमध्ये जावे लागले आणि येथे प्रदान केलेल्या सेवा पूर्वी दवाखान्यात दिल्या जाणाऱ्या सेवांच्या बरोबरीने आहेत". (34 वर्षांची महिला एएनएम कर्मचारी, मोहल्ला क्लिनिक)
जर्नल ऑफ कर्नाली अकादमी ऑफ हेल्थ सायन्सेस, दिल्ली सरकारचे 'मोहल्ला' क्लिनिक आपल्या आव्हानांवर मात करू शकते आणि शहरी गरीब लोकसंख्येला दर्जेदार आरोग्य सेवा देऊ शकते? *लेखक : भुवन के.सी., मलेशिया, पाठील रविशंकर, सेंट लुसिया, सुनील श्रेष्ठ, नेपाळ. [१२]
"दिल्लीच्या लोकसंख्येच्या घनतेने दवाखान्याच्या किमतीच्या परिणामकारकतेला अनुकूलता दर्शविली आणि प्रति क्लिनिक दोन दशलक्ष भारतीय रुपये (सुमारे 31000 यूएस डॉलर) एक-वेळची स्थापना खर्च तृतीयक रुग्णालय बांधण्याच्या खर्चापेक्षा खूपच कमी आहे. मोहल्ला क्लिनिकचे मूल्यांकन दर्शवते. या कार्यक्रमामुळे मूलभूत आरोग्यसेवेपर्यंत एकूणच प्रवेश सुधारला आहे आणि लोकांना तो आवडला आहे आणि कार्यक्रमात वाढ होण्याची क्षमता आहे."
शेवटी "वाढत्या शहरीकरणाच्या युगात, नवी दिल्ली, मुंबई, कलकत्ता, काठमांडू, ढाका इत्यादी दक्षिण आशियातील गजबजलेल्या शहरांमध्ये राहणा-या शहरी गरीबांना अशा शहरी आरोग्य कार्यक्रमाची गरज आहे जी त्यांना चांगल्या दर्जाच्या मूलभूत आरोग्य सेवा पुरवू शकेल. आणि औषधे."
जर्नल ऑफ फॅमिली मेडिसिन अँड प्राइमरी केअर, मोहल्ला क्लिनिक्स ऑफ दिल्ली, इंडिया: हे प्राथमिक आरोग्य सेवा मजबूत करण्यासाठी प्लॅटफॉर्म बनू शकतात? *लेखक - चंद्रकांत लहरिया, राष्ट्रीय व्यावसायिक अधिकारी, आरोग्य प्रणाली विभाग, जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) [१३]
"एक संकल्पना म्हणून मोहल्ला क्लिनिकमध्ये यशस्वी आरोग्य हस्तक्षेप बनण्याची अनेक व्यापकपणे मान्यता पावलेली ताकद आहे आणि काही मर्यादा देखील आहेत. त्यामुळे, हे आश्चर्यकारक नाही की अनेक भारतीय राज्ये (2017, जेव्हा लेख प्रकाशित झाला तेव्हा) म्हणजे , महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, मध्य प्रदेश, आणि काही महानगरपालिका (म्हणजे, पुणे) यांनी या क्लिनिक्सच्या यशस्वीतेचे किमान दोन "पुरावे" आहेत : लोकांनी "त्यांच्या पायावर मतदान केले" आणि या दवाखान्यांमध्ये सेवांना जास्त मागणी आहे, याचा दुसरा पुरावा म्हणजे राजकीय हितसंबंध (जे राजकीय अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टीकोनातून खूप महत्वाचे आहे) आणि अशाच प्रकारे आरोग्य सुविधा सुरू करण्याकडे अनेक भारतीय राज्यांचा कल आहे. राजकारणी आणि राजकीय नेत्यांना लोकांची नाडी जाणवण्याची हातोटी आहे आणि हा असाच एक उपक्रम आहे जो आरोग्य यंत्रणेच्या दृष्टीकोनातून विश्लेषित करण्यात आला आहे. संरक्षण, इतरांसह."
"दिल्लीच्या राजेंद्र प्लेस येथील तोडापूर मोहल्ला क्लिनिकमध्ये एक स्वयंचलित मेडिसिन व्हेंडिंग मशीन (MVM) 22 ऑगस्ट 2016 रोजी स्थापित करण्यात आली होती. MVM मध्ये गोळ्या आणि सिरप या दोन्ही प्रकारच्या पन्नास वेगवेगळ्या औषधांचा साठा करता येतो आणि औषधे वितरीत करण्यासाठी सेन्सर तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. डॉक्टरांच्या प्रिस्क्रिप्शनवर आधारित, एक रुग्ण थेट लिहून दिलेली औषधे गोळा करू शकतो, जे मानवी हस्तक्षेपांना प्रतिबंधित करते आणि स्टॉकमध्ये असतानाही औषधे वितरीत न होण्याचा धोका कमी करते पूर्णवेळ फार्मासिस्टची गरज"
"मोहल्ला क्लिनिक्सच्या यशाने हे सिद्ध केले आहे की आरोग्य सेवा निवडणूक निकालांवर प्रभाव टाकण्याची आणि आरोग्य यंत्रणा मजबूत करण्यासाठी प्रयत्नांना उत्प्रेरित करण्याची क्षमता प्राप्त करतात. सार्वत्रिक आरोग्य कव्हरेजच्या दिशेने भारताचे उद्दिष्ट असल्याने ही पावले आवश्यक असतील. मोहल्ला क्लिनिक्स असे एक लहान पण महत्त्वाचे सिद्ध करू शकतात. या उल्लेखनीय प्रवासात ट्रिगर करा."
कौटुंबिक औषध आणि प्राथमिक काळजी जर्नल. दिल्ली, भारतातील मोहल्ला (सामुदायिक) क्लिनिकमध्ये प्रवेश, उपयोग, समजलेली गुणवत्ता आणि आरोग्य सेवांबाबत समाधान. *लेखक - चंद्रकांत लहरिया, राष्ट्रीय व्यावसायिक अधिकारी, आरोग्य प्रणाली विभाग, जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) [१४]
"डॉक्टरांना हजर राहण्यासाठी लागणारा वेळही काही तासांवरून ३० मिनिटांपेक्षा कमी झाला होता. बहुतेक प्रकरणांमध्ये वाहतुकीचा खर्च कमी झाला होता कारण हे दवाखाने चालण्याच्या अंतरावर होते. लाभार्थ्यांमध्ये उच्च पातळीचे समाधान होते. सर्व अभ्यासांमध्ये नोंदवले गेले होते, जे 97% पर्यंत वाढले होते."
"मोहल्ला क्लिनिकमध्ये तज्ञांच्या देखरेखीवरून सामान्य चिकित्सक-आधारित आरोग्य सेवांकडे लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता आहे असे दिसते. हे दवाखाने एका प्रणालीमध्ये प्राथमिक आरोग्य सेवा डॉक्टर काय भूमिका बजावू शकतात याकडे लक्ष वेधून घेत आहेत ज्यात सुपर-स्पेशालिस्ट केअरवर जास्त लक्ष दिले जाते. .
"मोहल्ला क्लिनिकमध्ये डॉक्टरांनी रुग्णांसोबत घालवलेला वेळ इतर सुविधांपेक्षा जास्त होता आणि उच्च समाधानाशी संबंधित होता. हे संपूर्णपणे जागतिक पुराव्याशी सुसंगत आहे जेथे लहान क्लिनिक उच्च रुग्णांचे समाधान, चांगले उपचार अनुपालन, नियमित पालन यांच्याशी संबंधित असल्याचे आढळले आहे. -अप्स, आणि सुधारित क्लिनिकल परिणाम, मोहल्ला क्लिनिकमध्ये रुग्ण-डॉक्टरांच्या परस्परसंवादाचा वेळ स्पष्टपणे या क्लिनिकच्या नियमित वापराशी तसेच परतीच्या भेटींशी संबंधित असू शकतो."
"दिल्लीच्या मोहल्ला क्लिनिकमधील डॉक्टर घरगुती हिंसाचार आणि मद्यपानाच्या समस्येच्या सामाजिक समस्यांमध्ये मध्यस्थी करण्यात गुंतले आहेत अशा बातम्या आहेत. यामुळे डॉक्टर आणि इतर आरोग्य सेवा प्रदाते आणि सेवा दिल्या जाणाऱ्या समुदायांमध्ये एक संबंध निर्माण झाला आहे. हे एक अतिशय अनुकूल संधी आणि वातावरण प्रदान करते. , ज्याचा उपयोग आरोग्यामध्ये लोकांचा सहभाग वाढवण्यासाठी, प्रतिबंधात्मक आणि प्रोत्साहनात्मक आरोग्य सेवा (लोकांना ग्रहणक्षम असण्याची शक्यता जास्त असते) आणि आरोग्याच्या सामाजिक निर्धारकांवर (म्हणजे, सुधारित स्वच्छता, सुधारित पाणीपुरवठा, इ.) करण्यासाठी केला पाहिजे डॉक्टर आणि रुग्ण आणि समुदाय यांच्यातील वैयक्तिक संपर्कामुळे चांगले आरोग्य परिणाम मिळू शकतात आणि या क्लिनिकची क्षमता प्रतिबिंबित करते."
"अनेकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की या दवाखान्यांनी राजकीय अजेंड्यावर आरोग्याला उच्च स्थान दिले आहे, जसे की भारतातील अलीकडील राष्ट्रीय आणि राज्यस्तरीय निवडणुकांमध्ये लक्षात आले होते, ही क्षमता समुदाय आणि नागरी समाज संघटनांच्या सहभागाने वापरता येऊ शकते. मोहल्ला क्लिनिकची संकल्पना इतर अनेक भारतीय राज्यांकडून मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारले जात आहे."
द जर्नल ऑफ बिझनेस पर्स्पेक्टिव्ह, मोहल्ला क्लिनिक: अ केस ऑन हेल्थकेअर सर्व्हिस ऑपरेशन्स अँड क्वालिटी, व्हिजन. [१५]
"मोहल्ला क्लिनिकच्या आरोग्य सेवा ऑपरेशन्सला आरोग्य सेवा कर्मचाऱ्यांसाठी फी-सेवेसाठी पेमेंट मॉडेल, क्लिनिकच्या पायाभूत सुविधांची पोर्टेबिलिटी आणि रुग्णांच्या वळणाचा वेळ कमी करण्यासाठी नाविन्यपूर्ण वैद्यकीय तंत्रज्ञानाचा अवलंब यासारख्या अनेक नवकल्पनांचा पाठिंबा मिळाला आहे. या क्लिनिकने यशस्वीरित्या कमी केले आहे. - राष्ट्रीय दिल्लीतील दुय्यम आणि तृतीयक सेवा केंद्रांवर कामाचा भार कमी करण्यासोबतच सार्वजनिक आरोग्य सेवा तज्ज्ञांकडून सार्वत्रिक आरोग्य प्रदान करण्याचे उद्दिष्ट साध्य करून स्केलेबल आणि शाश्वत आरोग्य सेवा मॉडेल म्हणून ओळख मिळवून दिली आहे. कव्हरेज (UHC)."
जर्नल ऑफ सायंटिफिक रिसर्च, इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स, बनारस हिंदू युनिव्हर्सिटी. [१६]
"बहुसंख्य नमुन्यातील ३०-५९ वयोगटातील प्रौढ महिला होत्या. सुमारे ६०.७% महिला आणि ३९.३% पुरुष होते. नमुन्यातील एकतृतीयांशपेक्षा जास्त ज्येष्ठ नागरिकांचा समावेश होता. सर्व डॉक्टर सुशिक्षित आणि अनुभवी डॉक्टर होते. बहुतेक डॉक्टरांना त्यांच्या संबंधित वैद्यकीय क्षेत्रातील 10 वर्षांपेक्षा जास्त अनुभव आहे. बहुसंख्य प्रतिसादकर्त्यांनी सांगितले की त्यांच्या ठिकाणाहून मोहल्ला क्लिनिकमध्ये पोहोचण्यासाठी फक्त 5-15 मिनिटे लागतात मोहल्ला क्लिनिकचे डॉक्टर रुग्णाच्या गरजेनुसार त्यांना उच्च संस्थेकडे पाठवू शकतात.
"बहुसंख्य लोकांनी सांगितले की मोहल्ला क्लिनिकमध्ये दिलेली औषधे बहुतेक प्रभावी आणि उपचारात्मक होती. म्हणूनच दिल्ली सरकारच्या या उपक्रमाने मोफत औषधे, मोफत सल्ला आणि मोफत निदान चाचण्या देण्याच्या बाबतीत सकारात्मक चित्र दिले आहे. यावरून असे दिसून येते की जे रुग्ण होते मुलाखती घेणाऱ्यांना आनंद झाला कारण त्यांना आरोग्य सेवा मोफत मिळत होत्या आणि त्यात सुधारणा करण्याच्या काही सूचना होत्या.
"अशा प्रकारे, हे स्थापित केले गेले आहे की डोअर स्टेप डिलिव्हरी आरोग्य सेवेचे मोहल्ला क्लिनिक (कम्युनिटी क्लिनिक) मॉडेल केवळ यशस्वीच नाही तर खूप आवश्यक देखील आहे. म्हणून, मोहल्ला क्लिनिक (समुदायिक क्लिनिक) मॉडेलचे रुपांतर आणि प्रतिकृती सरकारांनी केली पाहिजे. भारतातील इतर राज्ये आणि कदाचित जगात कुठेही."
सार्वजनिक आरोग्यातील आघाडी, दिल्ली, भारतातील मोहल्ला क्लिनिक्समध्ये मधुमेह सेवेची उपलब्धता, परवडणारी क्षमता आणि गुणवत्तेबद्दल रुग्णांचे समाधान. लेखक : मीनू ग्रोवर शर्मा, हरविंदर पोपली - दोन्ही स्कूल ऑफ फार्मास्युटिकल सायन्सेस, दिल्ली फार्मास्युटिकल सायन्सेस अँड रिसर्च युनिव्हर्सिटी, अनु ग्रोव्हर - स्ट्रॅटेजिक सायंटिफिक कंटेंट, मॅन्ग्रोव्ह क्रिएशन्स एलएलपी, कुसुम शेखावत- सेंटर फॉर कम्युनिटी मेडिसिन, एम्स नवी दिल्ली [१७]
मीनू ग्रोव्हर शर्माच्या नेतृत्वाखालील टीमने 400 टाइप 2 DM रूग्णांचे सर्वेक्षण केले आणि हे निरीक्षण केले - "मोहल्ला दवाखाने दिल्लीच्या दुर्लक्षित लोकांसाठी मधुमेहावरील उपचार सुलभ आणि परवडणारे बनवत आहेत. डॉक्टरांच्या परस्परसंवादाची सकारात्मक धारणा आणि क्लिनिकचे सोयीस्कर स्थान हे दोन आहेत. या सरकारी दवाखान्यांमध्ये मधुमेहाची काळजी घेण्यासाठी व्यक्त करण्यात आलेल्या उत्तम समाधानाचे प्रमुख योगदानकर्ते."
इतर निष्कर्षांचा समावेश आहे - "जवळपास 12,000 रुग्णालयातील खाटा, 200 हून अधिक दवाखाने, आणि अनेक पॉलीक्लिनिक हे सर्व दिल्ली सरकारच्या मालकीचे आहेत, शहराच्या आरोग्य सुविधांपैकी एक पंचमांश. अंदाजे 33.5 दशलक्ष बाह्यरुग्ण आणि 0.6 दशलक्ष (600,000) आंतररुग्ण रुग्णांची तपासणी आणि उपचार केले जातात दिल्ली सरकारद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या आरोग्य संस्थांनी दरडोई 1753 रुपये खर्च केला, तर प्रमुख भारतीय राज्यांसाठी सरासरी 737 रुपये 110 पेक्षा जास्त महत्त्वाच्या औषधे आणि 212 निदान चाचण्या शून्य खर्चावर उपलब्ध करून देण्यात आल्या. ज्यांना ते परवडत नाही त्यांना."
कॉमनवेल्थ जर्नल ऑफ लोकल गव्हर्नन्स, विकेंद्रीकरण आणि शहरी प्राथमिक आरोग्य सेवा: दिल्लीच्या मोहल्ला क्लिनिक्सचा एक केस स्टडी. [१८]
"आम्हाला आढळले आहे की लोक सरासरी दोन तास आणि 19 मिनिटे वाचवत आहेत; बहुतेक वापरकर्त्यांनी प्रतिसाद दिला की ते वेळेची बचत करत आहेत. पूर्वी खाजगी आरोग्य सेवा वापरणारे उत्तरदाते (34%) त्यांच्या सरासरी उत्पन्नाच्या सुमारे 11% बचत करतात, म्हणजे सरासरी 1,250 रुपये महिना या कमी खर्चाने 10% प्रतिसादकर्त्यांना प्रोत्साहन दिले आहे ज्यांनी पूर्वी स्वत: ची औषधोपचार केली होती आणि मोहल्ला क्लिनिकमध्ये योग्य आरोग्य सेवा मिळू शकते."
"सकारात्मक नोंदीवर, 2020 च्या कोविड-19 साथीच्या आजारादरम्यान मोहल्ला क्लिनिक्सने सामान्य लोकांसाठी आरोग्य सेवेची उपलब्धता सुधारली आहे, कारण शहरातील प्रमुख रुग्णालये कोविड-19 रुग्णांवर उपचार करत आहेत आणि खाजगी दवाखाने बंद करण्यात आले आहेत. डॉक्टर आझादपूर मंडी आणि आसपासच्या मोहल्ला क्लिनिक्सना एक अतिरिक्त जबाबदारी देण्यात आली होती: कोविड-19 साठी घाऊक बाजारात काम करणाऱ्या लोकांची चाचणी करणे (एशियन न्यूज इंटरनॅशनल 2020) हे सूचित करते की मोहल्ला क्लिनिकचे कर्मचारी एक मौल्यवान मालमत्ता असू शकतात साथीच्या किंवा इतर कोणत्याही वैद्यकीय आणीबाणीच्या काळात शहरात जाण्यासाठी. लॉकडाऊन संपल्यापासून, मोहल्ला क्लिनिकचा वापर कोविड-19 चाचणी केंद्र म्हणूनही केला जात आहे."
"लोकांनी त्यांच्या मुलाखतींमध्ये आणि सर्वेक्षणादरम्यान एमसीडी सारख्या इतर एजन्सीद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या क्लिनिकपेक्षा मोहल्ला क्लिनिकला प्राधान्य दिले आहे (जेव्हा 2020 मध्ये अभ्यास केला गेला तेव्हा सर्व 3 एमसीडी संस्थांमध्ये भाजप निवडून आला) आणि त्यापैकी बऱ्याच जणांनी सेवा वापरणे बंद केले आहे. MCD दवाखान्यांचे."
दिल्ली सिटिझन्स हँडबुकसाठी सबमिशन, नवी दिल्ली, भारताच्या 'मोहल्ला क्लिनिक' धोरणाचे पुनरावलोकन. [१९]
"आतापर्यंत, मोहल्लाक्लिनिकमधील सुविधांबद्दल रूग्णांकडून मिळालेला एकंदर अभिप्राय मोठ्या प्रमाणात सकारात्मक आहे. सुविधा, औषधे आणि चाचणी सुविधांबद्दल समाधानाची पातळी उच्च आहे. रूग्ण त्यांच्यासाठी सर्वोत्तम कार्य करणाऱ्या पैलूंकडे लक्ष वेधतात. : सुविधा, कमी प्रतीक्षा वेळ आणि उत्तम उपचार."
"मोहल्ला क्लिनिक्स त्यांच्या पैशासाठी क्वॉक्स देत आहेत. उदाहरणार्थ, पीरागढ़ीमध्ये 'इलेक्ट्रोपॅथी' नावाच्या वादग्रस्त औषध पद्धतीचे क्वॅक आणि प्रॅक्टिशनर्स भरपूर आहेत. पीरागढीच्या पंजाबी क्लिनिकमध्ये, या तथाकथित डॉक्टरांनी कबूल केले की मोहल्ला क्लिनिक औषध घेत होते. त्यांच्या रुग्णांना दूर."
"मोहल्ला क्लिनिक्सना भक्कम राजकीय पाठिंबा आहे. आरोग्य बजेटमध्ये ५०% वाढ करताना राज्य सरकारने मोहल्ला क्लिनिकसाठी आधीच भरीव निधीची तरतूद केली आहे. हे सत्ताधाऱ्यांनी दिलेल्या निवडणूक आश्वासनांना अनुसरून आहे. तथापि, हे देखील एक आव्हान असू शकते. ओळख खूप मजबूत असल्याने, पीरागढ़ी मोहल्ला क्लिनिकमध्ये मुख्यमंत्री श्री अरविंद केजरीवाल यांची अनेक दृश्य छायाचित्रे आहेत. क्लिनिक मुनिरकामध्येही मोहल्ला क्लिनिक पक्षाच्या आमदाराशी जवळचा संबंध होता.
प्रियांका यादव यांनी आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकचा केस स्टडी , सेंटर फॉर पॉलिटिकल स्टडीज, JNU येथील रिसर्च स्कॉलर [२०]
"वास्तविकता भारतीय संविधानाच्या मूलभूत वचनाच्या विरुद्ध आहे, जे अनुच्छेद 21 (जगण्याचा अधिकार) अंतर्गत प्राथमिक अधिकार म्हणून आरोग्याची हमी देते. प्रवचन हक्कांपासून वस्तूंकडे सरकले आहे, कारण खाजगीकरणामुळे सर्व प्राथमिक आणि परवडणारे आरोग्य प्रदान करण्यात सरकारचे दुर्लक्ष झाले आहे. खरंच, सिद्धांत आणि व्यवहारातील हा विरोधाभास मूलभूत अधिकारांचा नकार आणि 'सर्वांसाठी आरोग्य', 1946 च्या भोर समितीच्या अहवाल, आणि राष्ट्रीय आरोग्याच्या विरोधात आहे. भारताच्या सर्व धोरणांनी सार्वत्रिक आरोग्य आणि 'सर्वांसाठी आरोग्य' यावर भर दिला आहे, तथापि, या ध्येयाचे महत्त्व अद्याप लक्षात आलेले नाही.
"आम आदमी मोहल्ला क्लिनिक्स (AAMCs) ने या भारतीय शहरात 'सर्वांसाठी आरोग्य' हे मोठे ध्येय बळकट केले आहे. शिवाय, त्यांनी संविधानातील कलम 21, जो जीवनाचा अधिकार आहे, प्रत्येक नागरिकाला संस्थात्मक पद्धतीने विस्तारित केले आहे. नव-उदारीकरणानंतरच्या आरोग्य सेवेच्या कमोडिफिकेशनने अनेक वंचितांना त्यांचा आरोग्याचा मूलभूत अधिकार नाकारला आहे जो कि AAMCs या क्षेत्रात परवडणाऱ्या किमतीत किंवा कोणत्याही खर्चाशिवाय गंभीर हस्तक्षेप करण्यास सक्षम आहेत. AAMCs ने समाजातील असुरक्षित वर्गाच्या जीवनाची गुणवत्ता सुधारली आहे, त्यामुळे सर्वांसाठी सन्माननीय जीवन आणि आरोग्य सुनिश्चित केले आहे."
इंडियन जर्नल ऑफ कम्युनिटी अँड फॅमिली मेडिसिन, लोकांना सरकारी शहरी प्राथमिक काळजी सुविधांपर्यंत काय आणते? दिल्ली, भारत येथील समुदाय-आधारित अभ्यास. [२१]
प्रत्येक 10 पैकी नऊ जणांनी डॉक्टरांना सहकार्य केले आणि पाचपैकी 4.1 असे सरासरी रेटिंग दिले. एकोणचाळीस टक्के प्रतिसादकर्त्यांनी या दवाखान्यांमधून किमान एक चाचणी घेतली होती आणि पुरुषांपेक्षा अधिक महिलांना चाचणी घेण्याचा सल्ला देण्यात आला होता (स्त्रियांसाठी 55% विरुद्ध पुरुषांमध्ये 41%). सर्व प्रतिसादकर्त्यांपैकी तीन-चतुर्थांश लोकांनी नोंदवले की त्यांना चालण्याच्या अंतराच्या 10 मिनिटांच्या आत दवाखान्यात प्रवेश होता.
मोहल्ला क्लिनिकला भेट देणारे बहुसंख्य लोक पूर्वी खाजगी (औपचारिक किंवा अनौपचारिक) आरोग्य सेवा प्रदात्यांना हजर होते हे वस्तुस्थिती दर्शवते की जर सरकारने खात्रीशीर तरतूद आणि चांगल्या दर्जाच्या सेवा दिल्या तर लोक या सेवा वापरण्यास सुरवात करतील. .
आम आदमी मोहल्ला क्लिनिकचा एक परिणाम असा झाला आहे की अनेक भारतीय राज्यांनी सामुदायिक क्लिनिकचे प्रकार सुरू केले आहेत किंवा PHC मजबूत करण्यासाठी इतर उपक्रम सुरू केले आहेत. उदाहरण म्हणून, भारताचे राष्ट्रीय आरोग्य धोरण 2017 जारी झाल्यानंतर, PHC प्रणाली मजबूत करण्यासाठी, हेल्थ अँड वेलनेस सेंटर (HWC) या नावाने एप्रिल 2018 मध्ये एक उपक्रम सुरू केला गेला.
इंडियन जर्नल ऑफ इकॉनॉमिक्स अँड बिझनेस, प्राथमिक आरोग्य सेवा सेवांमध्ये नवीन आयाम: दिल्लीच्या शेजारच्या आरोग्य क्लिनिक्सचा अभ्यास (मोहल्ला क्लिनिक्स) [२२]
मोहल्ला क्लिनिक्सचे पुरवठा साखळी व्यवस्थापन: "औषध आणि इतर आरोग्याशी संबंधित उपकरणे मासिक आधारावर किंवा जोडलेल्या मोहल्ला क्लिनिकद्वारे आवश्यकतेनुसार पाठविली जातात. स्टोअर प्रभारी (फार्मासिस्ट) जिल्ह्यातून औषधे आणि इतर आरोग्य संबंधित उपकरणे आणतात. स्टोअर प्रभारी मोहल्ला क्लिनिकसाठी इंडेंट आणतात, मोहल्ला क्लिनिकमध्ये सुरळीत पुरवठा करण्यासाठी जिल्हा स्टोअर, आरोग्य सेवा महासंचालकांकडून इंडेंट आणतो.
"दिल्ली सरकारने DGD च्या डॉक्टरांना फक्त त्यांच्या फार्मसीमध्ये उपलब्ध औषधे लिहून देण्याचे कठोर आदेश जारी केले होते; यामुळे रुग्णांना संपूर्ण मोफत औषधे उपलब्ध होती. पूर्वी डॉक्टर रुग्णांच्या गरजेनुसार औषधे लिहून देत असत, स्टॉकच्या उपलब्धतेनुसार नाही. ही पद्धत प्रतिबंधित आहे. रुग्णांचे कल्याण."
इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ हेल्थ मॅनेजमेंट रिसर्च, मोहल्ला क्लिनिकचे कार्य आणि समाधान पातळी. लेखक : लेफ्टनंट कर्नल पुनीत शर्मा [२३]
नवीन मॉडेल चार स्तरांचे असेल, त्यात समावेश असेल.
● दिल्लीचे नेबरहुड हेल्थ क्लिनिक्स (मोहल्ला क्लिनिक्स).
● पॉलीक्लिनिक-मल्टी स्पेशॅलिटी क्लिनिक्स
● मल्टी-स्पेशालिटी हॉस्पिटल (आधी दुय्यम स्तरावरील हॉस्पिटल्स म्हणायचे)
● सुपर स्पेशालिटी रुग्णालये (पूर्वी तृतीय स्तरावरील रुग्णालये म्हणायचे)
"प्रत्येक मोहल्ला क्लिनिक लॉजिस्टिक सपोर्ट आणि रुग्ण सेवांच्या संदर्भासाठी सरकारी दवाखान्याशी जोडलेले आहे उदाहरणार्थ पोचनपूर येथील क्लिनिक DGHC बामनौलीशी, नजफगढ (अजय पार्क) येथील क्लिनिक DGHC नांगली सकरावती, सहयोग विहार येथील क्लिनिकशी जोडलेले आहे. DGHC द्वारका सेक्टर 10 शी जोडलेले आहे आणि डाबरी एक्स्टेंशन येथील क्लिनिक DGHC द्वारका सेक्टरशी जोडलेले आहे."
सार्वजनिक सेवांवर पुन्हा दावा करणे: शहरे आणि नागरिक खाजगीकरणाकडे कसे वळत आहेत. धान्याविरुद्ध: भारतातील अत्यावश्यक सेवांसाठी नवीन मार्ग. [२४]
"या दवाखान्यांकडे येणाऱ्या रुग्णांची लक्षणीय संख्या आप सरकारला दिल्लीतील सर्व नागरिकांना मोफत प्राथमिक आरोग्य सेवा देण्याच्या आश्वासनाच्या जवळ घेऊन जाते. मोहल्ला क्लिनिक मॉडेल देशभरातील आणि परदेशातील आरोग्य धोरण मंडळांमध्ये बारकाईने पाहिले जात आहे. सुधारणे, जे पीपीपी दृष्टिकोनावर सध्याचे अवलंबन टाळतात, त्यात खाजगी क्षेत्रावरील धोकादायक आणि महागड्या अवलंबनापासून दूर जाण्याची आणि सार्वजनिकरित्या वित्तपुरवठा केलेली आणि सार्वजनिकरित्या तरतूद केलेली प्राथमिक आरोग्य सेवा प्रणाली सर्वात योग्य असल्याचे सिद्ध करण्याची क्षमता आहे. सार्वत्रिक आरोग्य सेवेचा मार्ग."
WIRE ने उत्तर आणि उत्तर-पश्चिम दिल्लीतील बारा मोहल्ला क्लिनिकचा स्वतंत्र क्षेत्रीय अभ्यास केला आणि 180 रुग्णांच्या मुलाखती घेतल्या. प्राथमिक सर्वेक्षण - रितिका खेरा, आयआयटी दिल्ली [२५]
"मोहल्ला दवाखाने माफक उत्पन्न असलेल्या गटांना प्राथमिक आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देत आहेत; महिलांना, विशेषत: गृहिणी, अशा प्रकारे आरोग्य सेवा सुविधांमध्ये प्रवेश करताना लैंगिक अंतर कमी करण्यास मदत करतात. आमच्या अभ्यासातील सुमारे 72% रुग्ण महिला आहेत. सुमारे 83 % रुग्ण हे अडीच लाख रुपयांपेक्षा कमी वार्षिक उत्पन्न असलेल्या कुटुंबातून येतात.
"मोहल्ला क्लिनिक्सनी लोकांचा खिशातून होणारा खर्च कमी करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. आमच्या सुमारे 80% प्रतिसादकर्त्यांनी मोहल्ला क्लिनिकला उपचारासाठी भेट दिल्यानंतर त्यांच्या वैद्यकीय खर्चात घट झाल्याचे नोंदवले आहे. तसेच, कारण दवाखाने येथे वसलेले आहेत. जवळपास 77% रुग्णांचा प्रवासाचा वेळ कमी झाला आहे, परिणामी, त्यांचा प्रवास खर्च कमी झाला आहे, सरासरी 10 मिनिटे क्लिनिकला पोहोचण्यासाठी."
शेवटी "प्राथमिक आरोग्यसेवेची सुलभता आणि परवडण्यामध्ये समानतेच्या बाबतीत मोहल्ला क्लिनिक्स चांगले परिणाम देत आहेत. हे दवाखाने बहुतेक अविकसित भागात असल्याने कमकुवत पायाभूत सुविधांसह, ते आरोग्य सेवांच्या भौगोलीक प्रवेशाची खात्री देत आहेत. हे क्लिनिक वेळ देखील कमी करत आहेत. आणि उपचाराचा लाभ घेण्यासाठी येण्या-जाण्याचा खर्च आणि यामुळे, मोहल्ला क्लिनिकद्वारे लागू केलेल्या पुरवठा-साइड फायनान्सिंग स्ट्रॅटेजी, आरोग्यासाठी वित्तपुरवठा करण्याच्या मागणी-बाजूच्या धोरणापेक्षा अधिक तर्कसंगत असल्याच्या युक्तिवादाला महत्त्व देते. विमा."
आर्किटेक्चरल डायजेस्ट - सार्वत्रिक परवडणाऱ्या आरोग्यसेवेसाठी पोस्ट-औद्योगिक कचरा एक माध्यम. लेखिका: अदिती माहेश्वरी, लिव्हिंगटेक, लंडन [२६]
AAP ने सरकारच्या आम आदमी मोहल्ला क्लिनिक्स कार्यक्रमासाठी अपसायकल शिपिंग कंटेनरसह मोहल्ला क्लिनिक तयार करण्यासाठी डिझाइन फर्म आर्किटेक्चर डिसिप्लीनसोबत भागीदारी केली.
दिल्ली आणि हरियाणामध्ये वाचवलेले कंटेनर, दोन 20-फूट लांबीचे कंटेनर एकत्र जोडून एकच क्लिनिक तयार केले जाते ज्यामध्ये एक परीक्षा कक्ष, रिसेप्शन आणि वेटिंग एरिया, बाहेरून प्रवेश करता येणारी फार्मसी आणि एक शौचालय यांचा समावेश आहे. नियमित आरोग्य तपासणी, चाचणी आणि औषध खरेदीसाठी क्लिनिक पूर्णपणे सुसज्ज आहे. डिझाईन टाकून दिलेल्या शिपिंग कंटेनरच्या स्ट्रक्चरल सामर्थ्याचे भांडवल करते आणि त्याच्यासह मॉड्यूल म्हणून कार्य करते, महाग सुधारणा किंवा कस्टम-बिल्ट जोडण्याची आवश्यकता कमी करते.
आतील भागात इलेक्ट्रिकल फिक्स्चर, एअर कंडिशनिंग, इन्सुलेटेड भिंती आणि फर्निचरसह पूर्व-स्थापित केलेले आहेत. अँटी-मायक्रोबियल विनाइल फ्लोअरिंग आणि मेडिकल-ग्रेड स्टेनलेस स्टील काउंटरटॉप देखील सुलभ देखभालीसाठी डिझाइन केलेले आहेत.
IDinsight, इनिशिएटिव्हमधील भागीदार. मोहल्ला क्लिनिक कार्यक्रमाद्वारे प्राथमिक आरोग्य सेवा सुधारण्यासाठी दिल्ली सरकारला मदत करणे. [२७]
आयडीइनसाइटने आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण विभागासोबत जवळून काम केले, दिल्ली सरकारच्या एका भागाने त्यांच्या संशोधनावर आधारित ही निरीक्षणे नोंदवली - "एकदा रुग्णांनी मोहल्ला क्लिनिकला भेट दिली, तरीही, त्यांनी सेवा मिळाल्याची तक्रार नोंदवली जी एकतर इतरांपेक्षा बरोबरीची किंवा चांगली होती. खाजगी वैद्यकीय सुविधा, आणि मोहल्ला क्लिनिकच्या 97% रुग्णांनी सांगितले की ते उपचारासाठी परत येतील."
आयडीइनसाइटने त्याचा तपशीलवार अभ्यास प्रकाशित करताना कार्यक्रमाला बळकट करण्यासाठी पुढील क्रियांची शिफारस केली आहे:
1. स्थानिकीकृत मोहिमेद्वारे किंवा त्यांच्या भौगोलिक-समन्वयकांचा वापर करून क्लिनिक शोधणे सोपे करून परिसरातील मोहल्ला क्लिनिकबद्दल जागरूकता वाढवा.
2. चाचणी हस्तक्षेप जे लोकांना इतर उच्च किमतीच्या प्राथमिक आरोग्य सेवा सुविधांमधून मोहल्ला क्लिनिककडे वळवू शकतात.
3. उपचारांच्या गुणवत्तेचे नियमित निरीक्षण करून आणि क्लिनिकमधील पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करून मोहल्ला क्लिनिकमध्ये रुग्णांचे आणखी समाधान.
मूळ लेख: https://www.youthkiawaaz.com/2023/06/mohalla-clinics-20-research-studies-validate-the-success
https://www.washingtonpost.com/news/innovations/wp/2016/03/11/what-new-delhis-free-clinics-can-teach-america-about-fixing-its-broken-health-care- प्रणाली/ ↩︎
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(16)32513-2/fulltext ↩︎
https://www.hindustantimes.com/delhi-news/former-un-secy-general-ban-ki-moon-praises-delhi-s-mohalla-clinics/story-xARxmcXBRQvFVdCb4z8seJ.html ↩︎
https://www.thehindu.com/news/cities/Delhi/Kofi-Annan-praises-mohalla-clinics/article17105541.ece ↩︎
https://www.hindustantimes.com/delhi/7-reasons-why-world-leaders-are-talking-about-delhi-s-mohalla-clinics/story-sw4lUjQQ2rj2ZA6ISCUbtM.html ↩︎
https://ssir.org/articles/entry/health_care_in_the_mohallas ↩︎
https://academic.oup.com/heapol/article-abstract/38/6/701/7156522 ↩︎
https://www.ijcmph.com/index.php/ijcmph/article/view/9093 ↩︎
https://www.nepjol.info/index.php/jkahs/article/view/25185 ↩︎
https://journals.lww.com/jfmpc/Fulltext/2017/06010/Mohalla_Clinics_of_Delhi,_India__Could_these.1.aspx ↩︎
https://journals.lww.com/jfmpc/Fulltext/2020/09120/Access,_utilization,_perceived_quality,_and.10.aspx ↩︎
https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/09722629211041837 ↩︎
https://www.bhu.ac.in/research_pub/jsr/Volumes/JSR_65_04_2021/5.pdf ↩︎
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpubh.2023.1160408/full ↩︎
https://epress.lib.uts.edu.au/journals/index.php/cjlg/article/view/6987 ↩︎
https://www.academia.edu/33222965/A_Review_of_Mohalla_Clinics_Policy_of_New_Delhi_India ↩︎
https://www.ijcfm.org/article.asp?issn=2395-2113;year=2022;volume=8;issue=1;spage=18;epage=22;aulast=Virmani;type=0 ↩︎
https://serialsjournals.com/abstract/25765_9_-_ritesh_shobhit.pdf ↩︎
सापडणे ↩︎
https://www.tni.org/files/publication-downloads/reclaiming_public_services.pdf ↩︎
https://thewire.in/health/are-mohalla-clinics-making-the-aam-aadmi-healthy-in-delhi ↩︎
https://www.architecturaldigest.in/story/delhi-mohalla-clinics-made-of-upcycled-shipping-containers-promise-impact-sustainability/ ↩︎
https://www.idinsight.org/article/supporting-the-government-of-delhi-to-improve-primary-healthcare-via-the-mohalla-clinic-programme/ ↩︎
No related pages found.