પંજાબ સરકાર દ્વારા બાસમતી પાકને પ્રોત્સાહન અને તેની સફળતા

છેલ્લું અપડેટ: 28 ડિસેમ્બર 2024

ભારતમાંથી વાર્ષિક બાસમતી ચોખાની નિકાસમાં પંજાબનો ફાળો 35-40% છે (~4 મિલિયન ટન મૂલ્ય રૂ. 36,000 કરોડ)

અસર: 2024 સીઝન

-- પંજાબમાં છેલ્લા 2 વર્ષમાં બાસમતી હેઠળના વિસ્તારમાં ~35.5%નો વધારો થયો છે જે 6.80 લાખ હેક્ટરે પહોંચ્યો છે [1]

અસર: 2023 સીઝન

-- પંજાબમાં બાસમતી હેઠળના વિસ્તારમાં ~21%નો ઉછાળો ~6 લાખ હેક્ટર થયો [2]
-- સમગ્ર રાજ્યમાં સરેરાશ ખરીદી કિંમત 2022 કરતાં ~1000 રૂપિયા વધારે છે
-- 10 જંતુનાશકોના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ વૈશ્વિક ખાદ્ય સલામતીના ધોરણો મુજબ ન્યૂનતમ અવશેષ મર્યાદા સુનિશ્ચિત કરે છે એટલે કે નિકાસ ગુણવત્તા ==> ઉચ્ચ માંગ

કેન્દ્ર સરકાર લઘુત્તમ નિકાસ કિંમત મર્યાદા નક્કી કરીને બગાડની રમત રમી રહી છે [3]
-- તે 27 ઓગસ્ટ, 2023 ના રોજ $ 1,200/ટન પર સેટ કરવામાં આવ્યું હતું અને વિરોધ પછી $950/ટન થયું હતું
-- એટલે કે પંજાબના નિકાસકારો મધ્ય પૂર્વમાં તેમનો ગ્રાહક આધાર પાકિસ્તાનને ગુમાવી રહ્યા છે જે નીચા $750/ટન ઓફર કરે છે
-- તે સપ્ટેમ્બર 2024 માં દૂર કરવામાં આવ્યું હતું [4]

બાસમતી પ્રમોશન માટે સરકારની પહેલ

બાસમતી ચોખામાં પાકના વૈવિધ્યકરણને વેગ આપવા અને સ્ટબલ બાળવાની અસર ઘટાડવા માટે, સરકારે બહુવિધ પગલાં લીધાં:

1. બાસમતી તરફ ખેડૂતોનો હાથ

2. નિકાસ સંભવિતતામાં વધારો [5]

a નિર્ણાયક જંતુનાશકોની નિકાસ પર પ્રતિબંધ

  • પંજાબ સરકારે સારી ગુણવત્તાવાળા બાસમતી ચોખાના ઉત્પાદન માટે 10 જંતુનાશકો પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે
  • આ રાસાયણિક સંયોજનોની અનુમતિપાત્ર મર્યાદાની બહારની હાજરીને કારણે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં આપણી બાસમતીનો અસ્વીકાર ટાળવા માટે
  • ખેડૂત તાલીમ શિબિરો અને સોશિયલ મીડિયા દ્વારા ખેડૂતોને આ પ્રતિબંધિત જંતુનાશકોનો ઉપયોગ ન કરવા કહેવામાં આવે છે
  • કૃષિ વિભાગ પણ જંતુનાશક ડીલરોના જૂથને બાસમતી પર તેનો ઉપયોગ ન કરવા માટે માહિતી આપી રહ્યું છે.

b બાસમતી માટે ઓર્ગેનિક ખેતી [6]

  • અમૃતસરના ચોગાવાન બ્લોકમાં અવશેષ-મુક્ત બાસમતીની ખેતી કરવાનો પાયલોટ પ્રોજેક્ટ
  • ચોગવાન વિસ્તાર રાવી નદીના તટપ્રદેશમાં આવે છે અને સૌથી વધુ સુગંધિત લાંબા દાણાવાળા બાસમતી ચોખાને ઉછેરવા માટે અનુકૂળ આબોહવા છે અને તે ગુણવત્તાયુક્ત ઉત્પાદનની નિકાસ કરે છે.
  • કૃષિ વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવેલા ડોર ટુ ડોર સર્વે બાદ 3,691 ખેડૂતોને શોર્ટલિસ્ટ કરવામાં આવ્યા છે.

3. બાસમતી વિસ્તરણ-સંશોધન કેન્દ્ર [1:1]

  • પંજાબની બાસમતી નિકાસને વેગ આપવા માટે બાસમતી વિસ્તરણ-સંશોધન કેન્દ્ર અને અવશેષ પરીક્ષણ પ્રયોગશાળાની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે.
  • આ એગ્રીકલ્ચરલ એન્ડ પ્રોસેસ્ડ ફૂડ પ્રોડક્ટ્સ એક્સપોર્ટ ડેવલપમેન્ટ ઓથોરિટી (APEDA) સાથે સંકલનમાં કરવામાં આવે છે.

અસર

  • પંજાબનો કુલ ડાંગરનું વાવેતર વિસ્તાર 30-32 લાખ હેક્ટર છે (બાસમતી અને બિન-બાસમતી બંને) [7]
વર્ષ બાસમતી વિસ્તાર
2024-25 6.80 લાખ હેક્ટર [1:2]
2023-24 5.96 લાખ હેક્ટર [1:3]
2022-23 [7:1] 4.94 લાખ હેક્ટર
2021-22 [7:2] 4.85 લાખ હેક્ટર

અન્ય પાક વૈવિધ્યકરણ પહેલ

બિન-બાસમતી વિ બાસમતી [8]

બિન-બાસમતી ડાંગર બાસમતી ડાંગર
MSP ચૂકવેલ છે હા ના
પાક ઉપજ વધુ ઓછા
પાણીની જરૂરિયાત વિશાળ (4,000 લિટર પ્રતિ કિલો) ઓછું (મોટા ભાગે વરસાદી પાણી પર આધારિત)
નિકાસ સંભવિત કોઈ નહિ વિશાળ
સ્ટબલ વધુ ઓછી
ઢોરના ચારા તરીકે સ્ટબલ * ના હા

અર્થશાસ્ત્ર [8:1]

  • બાસમતી જાતોની સરેરાશ ઉપજ 20 થી 25 ક્વિન્ટલ પ્રતિ એકર છે - જે બિન-બાસમતી ડાંગરની સરખામણીમાં પ્રતિ એકર 8-10 ક્વિન્ટલ ઓછી છે.
  • ડાંગરનો MSP નિશ્ચિત છે, 2022-23 માટે 2,060 રૂપિયા પ્રતિ ક્વિન્ટલ હતો
  • 2023માં, બાસમતીના ભાવ પ્રતિ ક્વિન્ટલ રૂ. 3,500 અને 5,500 વચ્ચે રહ્યા હતા [9]
  • કેટલાક વર્ષોમાં, બાસમતીનો સરેરાશ દર 2,500 થી 3,500 પ્રતિ ક્વિન્ટલની વચ્ચે રહ્યો જે પ્રોત્સાહક ન હતો.

-- ડાંગરના MSP મુજબ ઉપજને આધારે ડાંગરને રૂ. 57,680 થી રૂ. 74,160 પ્રતિ એકર વેચી શકાય છે.
-- યોગ્ય બજાર કિંમતે ઓછી ઉપજ હોવા છતાં બાસમતી રૂ. 64,000 થી રૂ. 1 લાખ પ્રતિ એકર વેચી શકાય છે.

તમામ પરિબળો સુગંધિત બાસમતી ચોખાના પાકની તરફેણ કરે છે પરંતુ બજારના ભાવમાં વધઘટ અને કોઈ MSP ખેડૂતો દ્વારા મોટા પાયે અપનાવવામાં મોટી અડચણ છે.

સંદર્ભો :

  1. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=196857 ↩︎ ↩︎ ↩︎ ↩︎

  2. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/basmati-sells-for-record-5-005-qtl-in-bathinda-552193 ↩︎

  3. http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/112436112.cms ↩︎

  4. https://www.cnbctv18.com/india/india-removes-basmati-rice-minimum-export-price-extends-duty-free-yellow-pea-imports-19476089.htm ↩︎

  5. https://www.babushahi.com/full-news.php?id=169006 ↩︎

  6. https://www.hindustantimes.com/cities/chandigarh-news/pilot-project-to-cultivate-residue-free-basmati-in-amritsar-minister-101694977132145.html ↩︎

  7. https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/agriculture/punjab-targets-to-bring-20-pc-more-area-under-basmati/articleshow/101432079.cms ↩︎ ↩︎ ↩︎

  8. https://indianexpress.com/article/explained/the-case-for-basmati-as-a-paddy-replacement-in-punjab-despite-no-msp-and-lower-yield-8383858/ ↩︎ ↩︎

  9. https://www.tribuneindia.com/news/punjab/eyeing-good-returns-farmers-of-muktsar-bet-big-on-basmati/ ↩︎